تاریخچۀ لغت‌نامۀ دهخدا: از آغاز تا امروز
 |
لغت‌نامۀ دهخدا بزرگ‌ترین لغت‌نامه – دانشنامۀ زبان فارسی است؛ به عبارت دیگر بزرگ‌ترین کتاب نوشته‌شده به زبان فارسی است که هم فرهنگ لغت است و هم دائرةالمعارف. این کتاب دربردارندۀ لغات فارسی، عربی و لغات دخیل از زبان‌های دیگر و همچنین اصطلاحات و ترکیبات و امثال زبان فارسی است که مستند به ابیاتی از شاعران و عباراتی از نثر نویسندگان فارسی است. افزون بر اینها اَعلام تاریخی و جغرافیایی مربوط به ایران و قلمرو اسلام و برخی از کشورهای غیراسلامی را نیز در خود دارد.
طرح و اندیشۀ تألیف چنین فرهنگی، صد و اندی سال پیش (۱۲۹۵ – ۱۲۹۷) در ذهن علی‌اکبر دهخدا شکل گرفت، هنگامی که مأیوس و دل‌زده از فعالیت‌های سیاسی و گریزان از آشوب جنگ جهانی اول به ایلات و عشایر بختیاری پناه برده بود. پس از مراجعت به تهران، عزمش را جزم کرد و با مطالعۀ مداوم متون فارسی و عربی، از متون ادبی گرفته تا متون علمی قدیم مانندِ طب و هیئت و نجوم و ریاضی و حکمت و کلام و فقه و غیره، شروع به یادداشت‌برداری کرد. در دهۀ نخستین قرن ۱۴ خورشیدی برخی از دوستان فاضلش مانند غلامعلی رعدی آذرخشی، جلال‌الدین طهرانی، عبدالحسین هژیر برای تهیۀ مواد لغت‌نامه و ترجمۀ مطالب به او کمک کردند. در سال‌های ۱۳۱۳ – ۱۳۱۴ که وزارت معارف (فرهنگ / آموزش و پرورش) تصمیم به چاپ فرهنگ دهخدا گرفت و با او قرارداد بست، سه تن از اساتید دانشگاه تهران، احمد بهمنیار، ابوالحسن شعرانی (شعرائی) و جلال‌الدین همایی را برای همکاری او در نظر گرفت. کسانی مانند پرویز ناتل خانلری، محمدتقی مدرس رضوی، احمد کوشا، حسن سالک (صدرعرفائی)، حسن رهاورد، میراحمد طباطبائی، محمد مکری، مجتبی میرفخرائی جزو نخستین دستیاران دهخدا به شمار می‌روند. در این مدت و پس از آن، او و یارانش حدود چهار میلیون فیش (برگه) فراهم آوردند. این برگه‌ها اساس و پایۀ تألیف لغت‌نامۀ دهخدا شد.
در سال ۱۳۱۸ بخشی از لغت‌نامه شامل حرف «آ» و بخشی از «الف» در ۴۸۶ صفحه منتشر شد. اما کار انتشار به سبب کندی کار چاپخانۀ بانک ملی و کشیده شدن دامنۀ جنگ جهانی دوم به ایران ادامه نیافت. تا اینکه سرانجام در دی‌ماه ۱۳۲۴ طرح طبع فرهنگ دهخدا در مجلس مطرح شد و پس از مذاکرات تصویب شد و در تبصره‌ای مقرر شد مجلس دستیاران و همکارانی نیز در اختیار او بگذارد و حقوق ماهانۀ آنها را بپردازد. برای تسهیل در کار، در این دوره افرادی به عنوان هیئت پنج‌نفری از سوی دهخدا به مجلس معرفی شدند. هیئت پنج‌نفری این افراد بودند: ذبیح‌الله صفا، عبدالحمید اعظم زنگنه، خانبابا بیانی، غلامحسین صدیقی، محمد معین. ذبیح‌الله صفا پس از همکاری مختصری در تدوین آغاز حرف «پ» از ادامۀ همکاری عذر خواست. عبدالحمید اعظم زنگنه به وزارت فرهنگ منصوب شد و از این هیئت بیرون رفت. خانبابا بیانی نیز پس از همکاری در تدوین فرهنگ فرانسه به فارسی از ادامۀ همکاری بازماند. دهخدا به جای این سه نفر، کسان دیگری را برگزید: احمد افشار شیرازی، سیدمحمد دبیرسیاقی، محمدجواد مشکور، و پس از اینها محمد پروین گنابادی، علینقی منزوی، سیدجعفر شهیدی، محمدصادق وحدت (علی‌آبادی) و حبیب‌الله نوبخت و دیگران به تدریج به جمع همکاران دهخدا پیوستند. دکتر معین از میان دانشجویان ممتازش در دانشکدۀ ادبیات افراد زیادی را به کار دعوت کرد. تعداد مؤلفان لغت‌نامه به ۵۲ نفر و تعداد همیاران تألیف به حدود ۶۲ نفر می‌رسد که در طول این سال‌ها (از سال‌های آغازین تألیف تا سال ۱۳۵۸) دوره‌ای با دهخدا و بعد با جانشینان او همکاری کرده‌اند.
اولین و دومین مجلدات یا جزوات لغت‌نامه (آ– ابوسعد / ابوسعد – اثبات) در ۱۰۰۰ صفحه در سال ۱۳۲۵ به چاپ رسید. دهخدا تا زمان حیاتش (۱۳۳۴) توانست بر تألیف و چاپ ۲۲ مجلد از ۲۲۲ مجلد لغت‌نامه، و ۴۲۶۹ صفحه از ۲۶۴۷۵ صفحه نظارت کند. از این پس بنابر وصیت آن مرحوم، چهار نفر از نزدیک‌ترین یارانش دکتر محمد معین، دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی، محمد پروین گنابادی و دکتر سیدجعفر شهیدی سرپرستی ادامۀ کار را به عهده گرفتند. در سال‌های بعد به طور میانگین سالی ۸۰۰ صفحه از این لغت‌نامه به چاپ رسید. در یکی دو سال دورۀ انقلاب ۱۳۵۷، در کار انتشار وقفه‌ای افتاد ولی سرانجام در سال ۱۳۵۸ – ۱۳۵۹ کار چاپ آن به پایان رسید.
لغت‌نامۀ دهخدا بار اول در ۲۶۴۷۵ صفحۀ سه‌ستونی با قطع رحلی، در ۲۲۲ جزوه یا مجلد منتشر و در پنجاه جلد صحافی شده‌است. مدخل‌های این کتاب عظیم به ۳۴۳۴۶۶ عنوان می‌رسد که حدود نیمی از آنها اعلام تاریخی و جغرافیایی است.
مقدمۀ این کتاب شامل مقالاتی است دربارۀ مسائل لغوی و زبانی و دستوری به قلم گروهی از دانشمندان و ادبای آن دوره که برخی از آنها همکاران دهخدا نیز بودند، این افراد عبارتند از: علی‌اکبر سیاسی، احسان یارشاطر، محمد پروین گنابادی، محمد معین، ابراهیم پورداوود، سعید نفیسی، غلامعلی رعدی آذرخشی، عیسی صدیق، جلال‌الدین همایی، احمد بهمنیار، عبدالعلی طاعتی، صادق کیا، علی‌اصغر حکمت، سیدمحمد داعی‌الاسلام، سیدجعفر شهیدی، سلطانعلی سلطانی، علینقی منزوی، ایرج افشار، سیدحسن تقی‌زاده، و علی‌اکبر دهخدا. این مقدمه در سال ۱۳۳۷ به عنوان جزوۀ شمارۀ ۴۰ در ۴۲۷ صفحه زیرنظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی به چاپ رسید.
در سال ۱۳۵۸ سیدمحمد دبیرسیاقی تکمله‌ای بر این مقدمه نوشت که در آن سرگذشت لغت‌نامۀ دهخدا و آغاز پی‌افکنی آن را به‌تفصیل شرح داده‌است. بخش ارزشمند این تکمله، یادداشت‌های پراکنده‌ای است که دهخدا برای مقدمه اینجا و آنجا نوشته بوده، و دکتر دبیرسیاقی آنها را که بعضاً سخت‌خوان نیز بوده‌اند، خوانده و در این تکمله گرد آورده‌است. همچنین فهرستی تفصیلی از اسامی همکاران و دستیاران دهخدا و کارمندان مؤسسه به دست داده و در پایان نیز مجموعه‌ای از نامه‌ها و نقدها را آورده‌است. این تکمله در قالب جزوۀ ۲۲۲، به عنوان آخرین جزوۀ لغت‌نامه در سال ۱۳۵۹ به چاپ رسید.
لغت‌نامۀ دهخدا در سال ۱۳۶۹ حروف‌نگاری کامپیوتری شد و با ویرایش و بازبینی در چاپی منقّح در سال ۱۳۷۳ در ۲۱۱۴۹ صفحه ۱۵ جلد (۱۴ جلد + ۱ جلد مقدمه) منتشر شد که چاپ اول کامپیوتری نامیده می‌شود.
سپس در سال ۱۳۷۷ بار دیگر با ویرایش جدید در ۲۳۹۱۱ صفحه در ۱۶ جلد (۱۵ جلد + ۱ جلد مقدمه) به چاپ رسید، که چاپ دوم کامپیوتری به شمار می‌رود. مقدمه و تکملۀ آن در این دو چاپ اخیر در یک جلد به چاپ رسیده‌است.
در سال ۱۳۷۹ لوح فشردۀ لغت‌نامۀ دهخدا در قالب نرم‌افزاری با توانایی جستجوهای گوناگون روانۀ بازار شد که تا کنون چندین روایت از آن منتشر شده‌است.
در سال ۱۳۸۵ فرهنگ متوسط دوجلدی دهخدا، در ۲ جلد به کوشش غلامرضا ستوده، اکرم سلطانی و ایرج مهرکی به چاپ رسید. در این فرهنگ اَعلام تاریخی و جغرافیایی و توضیحات دائرةالمعارفی لغات و همچنین شواهد حذف شده‌است.
در ۲۱ مردادماه ۱۳۹۹ نسخۀ برخط (آنلاین) لغت‌نامۀ دهخدا بر روی وبگاه مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی بارگذاری شد. در دهم شهریور ۱۴۰۰ نیز دانلود رایگان اپلیکیشن تلفن همراه فرهنگ متوسط دهخدا در سایت بارگذاری شد و به صورت رایگان در اختیار عموم قرار گرفت.
منبع: مقدمه و تکملۀ مقدمۀ لغت‌نامۀ دهخدا