محمّد معین

دکتر محمّد معین در ۲۱ خردادماه ۱۲۹۳/ ۱۲۹۷ش. در رشت چشم به جهان گشود. وقتی پنج‌ساله بود، پدرش و مادرش در اثر بیماری حصبه درگذشتند. جدّ پدری او، شیخ محمّدتقی معین‌العلما که در لباس روحانیت بود، به تربیت او همّت گماشت. تحصیلات مقدماتی را نخست در مکتب‌خانه و سپس در دبستان اسلامی و دورۀ اول متوسطه را در دبیرستان نمره ۱ رشت (شاهپور) گذراند. صرف و نحو عربی و علوم دینی را نزد پدربزرگ و اساتید دیگر آموخت. برای دورۀ دوم متوسطه، در زمرۀ دانش‌آموزان ممتاز روانۀ تهران شد و در دبیرستان دارالفنون در رشتۀ ادبی مشغول به تحصیل شد.

در سال ۱۳۱۰ در دارالمعلمین عالی (دانشسرای عالی) در رشتۀ ادبیات و فلسفه به تحصیل پرداخت و در ۱۳۱۳ فارغ‌التحصیل شد. پس از گذراندن دورۀ شش‌ماهۀ افسری احتیاط، به عنوان دبیر در مهرماه ۱۳۱۴ به اهواز منتقل شد. مدتی هم ریاست دانشسرای مقدماتی شبانه‌روزی اهواز را عهده‌دار شد. او در سال ۱۳۱۸ به تهران منتقل شد و علاوه بر دبیری در دانشسرای عالی، معاونت ادارۀ دانشسراها در وزارت فرهنگ را عهده‌دار شد. در همان سال وارد دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی شد. او در ۱۳۲۱ از پایان‌نامۀ دکتری خود با عنوان «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی» به راهنمایی استاد ابراهیم پورداوود دفاع کرد. محمّد معین نخستین فارغ‌التحصیل دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی در ایران است. پس از فارغ‌التحصیلی در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران به عنوان دانشیار و سپس استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» به تدریس پرداخت.

معین در اواخر سال ۱۳۲۴ با تشویق محمّد قزوینی و حکم مأموریت از سوی مجلس شورا، همکاری‌اش را با دهخدا آغاز کرد. او به ‌عنوان یکی از اعضای هیئت پنج‌نفری برای همکاری دهخدا برگزیده شد. بخش‌هایی از حرف «الف» (اَثبات – احمتا / احمدی – اُسَیِّد) و حرف «ث» (ث – ثییه <مشترک>) را با نظارت علی‌اکبر دهخدا تألیف کرد. پس از فوت دهخدا در سال ۱۳۳۴، طبق وصیت او، معین ریاست امور علمی مؤسسۀ لغت‌نامه را به عهده گرفت. از آن زمان تا آذرماه ۱۳۴۵ بر چاپ و انتشار ۱۰۸ جزوۀ لغت‌نامه نظارت کرد.

در سال ۱۳۳۸ سازمانی برای تألیف فرهنگ خود به نام «سازمان فرهنگ فارسی» در خانه‌اش به راه انداخت و گروهی از دوستان و همکارانش را به کار دعوت کرد. در ۱۳۳۹ این سازمان بنا بر تصویب کمیتۀ سازمان لغت‌نامۀ دهخدا به محل این سازمان منتقل شد. او در این دوران برای فرهنگ فارسی خود نیز کار می‌کرد و از همکاری برخی از مؤلفان و دست‌اندرکاران لغت‌نامۀ دهخدا با عقد قراردادهایی مجزّا بهره می‌برد. او از ۱۳۳۷ به عضویت فرهنگستان ایران برگزیده شد. همچنین در ۱۳۳۹ از طرف دولت فرانسه «نشان عالی هنر و ادب» و در ۱۳۴۲ از طرف شارل دوگل (رئیس‌جمهور وقت فرانسه) «نشان پالم‌آکادمیک» به او اهدا شد.

پس از فوت نیما یوشیج وصیت‌نامۀ وی به دست آمد که در آن دکتر معین را (بدون اینکه او را دیده باشد) به عنوان وصی تعیین کرده بود تا اشعار او را بررسی کند و قسمت لازم را انتشار دهد. یک جلد از آثار نیما تحت نظر دکتر معین انتشار یافت.

دکتر معین پس از سال‌ها تلاش و کوشش علمی در ۹ آذرماه ۱۳۴۵ در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات دچار براثر سکتۀ مغزی دچار بیهوشی شد و در بیمارستان آریای تهران بستری گردید و پس از عمل جراحی به کُما فرورفت. معالجات در داخل و خارج از کشور نتیجه نبخشید و او پس از پنج سال اغما، در ۱۳ تیرماه ۱۳۵۰ در بیمارستان فیروزگر درگذشت. پیکر او پس از تشییع در تهران و رشت، در آستانۀ اشرفیه به خاک سپرده شد.

از آثار او

• ستاره و ناهید یا داستان خرداد و امرداد

• روانشناسی تربیتی (ترجمۀ علم‌النفس و آثاره فی التربیة و التعلیم)

• حافظ شیرین‌سخن

• بخش‌هایی از لغت‌نامۀ دهخدا: ۱۲۵۴ صفحه

• مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی

• برهان قاطع (تصحیح و حواشی) (۵ جلد)

• دانشنامۀ علائی ابن‌سینا: منطق (تصحیح، با همکاری سیدمحمّد مشکوة)

• دانشنامۀ علائی ابن‌سینا: الهیات (تصحیح)

• چهارمقالۀ عروضی (تصحیح و تکمیل کار محمّد قزوینی)

• اسم مصدر و حاصل مصدر

• قاعده‌های جمع در زبان فارسی

• جامع‌الحکمتین (تصحیح، با همکاری هانری کربن)

• اضافه

• شرح قصیدۀ فارسی ابوالهیثم (تصحیح، با همکاری هانری کربن)

• مجموعۀ اشعار دهخدا

• نصیرالدین طوسی و زبان و ادب پارسی

• جوامع‌الحکایات و لوامع ‌الروایات (بخش اول و دوم) (تصحیح)

• عبهرالعاشقین (تصحیح، با همکاری هانری کربن)

• تحلیل هفت‌پیکر نظامی

• مفرد و جمع

• اسم جنس و معرفه، نکره

• فرهنگ فارسی (فرهنگ معین) (۶ جلد)

• مجموعۀ مقالات (به کوشش مهدخت معین) (۲ جلد) 

در این قسمت می‌توانید صفحۀ ویکی‌پدیای محمد معین را مشاهده کنید.