لغت‌نامه

راهنمای استفاده از لغت‌نامهٔ دهخدا
نمایش ۳۴۳٬۲۰۱ تا ۳۴۳٬۲۳۰ مورد از کل ۳۴۳٬۳۱۸ مورد.
#مدخلمعنی
 
۳۴۳۲۰۱آب رفت [ رُ ] (ن مف مرکب، اِ مرکب) سنگی که در جریان آب بطول زمان ساییده و لغزان و مایل بگردی شده باشد. || ته نشین آب رودخانه ها. (فرهنگستان زمین شناسی).
۳۴۳۲۰۲آب رز [ بِ رَ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) در تداول شعرا، شراب. خمر: آب رز باید که باشد در صفا چون آب زر گر ز زَرّ مغربی ساغر نباشد گو مباش. ابن یمین.
۳۴۳۲۰۳آب رخ [ بِ رُ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) اعتبار. جاه. آبرو: آب رخ زآب پشت بگریزد کآب پشت آب رویها ریزد.سنائی. در جستن نان آب رخ خویش مریزید در نار مسوزید روان از پی نان را.سنائی. خاقانیا ز نان طلبی آب ...
۳۴۳۲۰۴آب راهه [ هَ / هِ ] (اِ مرکب) هر جا که آب در آن گذرد از رود و جوی و مسیل و مانند آن. گذرگاه سیل. (فرهنگستان زمین شناسی): خاک خور، گو پس از این روح طبیعی تا ...
۳۴۳۲۰۵آب راه(اِ مرکب) رهگذر آب. مجرای آب. نهر. جوی. آب راهه. راه آب. آوره. فرخور.
۳۴۳۲۰۶آب دیده [ بِ دی دَ / دِ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) اشک : فرنگیس چون روی بهزاد دید شد از آب دیده رخش ناپدید.فردوسی. سزد که دو رخ کاریز آب دیده کنی که ریزریز بخواهدْت ریختن کاریز.کسائی. بدم چو بلبل و ...
۳۴۳۲۰۷آب دوغی(ص نسبی) منسوب به آب دوغ. چون آب دوغ. || در اصطلاح بنایان گچی یا آهکی با آب بسیار، تنک و رقیق کرده و آن را دوغاب هم گویند.
۳۴۳۲۰۸آب دوغ(اِ مرکب) ماستی با آب بسیار، گشاده کرده : کسی را کو تو بینی درد سرفه بفرمایش تو آب دوغ و خرفه.طیان.
- امثال:
بخیه به آب دوغ زدن؛ رنجی بیفائده بردن.
۳۴۳۲۰۹آب دهان [ بِ دَ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) بزاق. بصاق. خیو. تفو. خدو. - امثال:
آب دهان برای چیزی رفتن؛ خواهان و آرزومند آن بودن.
۳۴۳۲۱۰آب دندان [ بِ دَ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) صفا و برق دندان : بیا و بوسه بده زآن دهان خندانت که در دلم زده آتش بس آب دندانت.نزاری.
۳۴۳۲۱۱آب دست [ بِ / بْ دَ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) آبدست. آبی که بیشتر با دو ظرف موسوم به آفتابه لگن پیش از طعام و بعد از طعام برای شستن دست و دهان بکار است : حورعین را ببهشت آرزو آید ...
۳۴۳۲۱۲آب دزفول [ بِ دِ ] (اِخ) آبدیز.
۳۴۳۲۱۳آب دزدک [ دُ دَ ] (اِ مرکب) نی یا چوبی کاواک که در درون آن چوب دیگر تعبیه کنند و از دهان آن آب افکنند. و عربی آن مضخه و ذرّاقه و زرّاقه و سرّاقه است. و به فارسی ...
۳۴۳۲۱۴آب دزد [ دُ ] (اِ مرکب) منفذی بدرون زمین که آب و نم از آن نفوذ کند، و گویند این زمین یا این کاریز آب دزد دارد.
۳۴۳۲۱۵آب دز [ دِ ] (اِخ) رجوع به آبدیز شود.
۳۴۳۲۱۶آب درخت کافور [ بِ دِ رَ تِ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) ماءالکافور. (تحفه).
۳۴۳۲۱۷آب در خصیه [ دَ خُ یَ / یِ ] (اِ مرکب)اُدره. قیل الماء. قیله.
۳۴۳۲۱۸آب داغ [ بِ ] (ترکیب وصفی، اِ مرکب) آب جوشانیده. آب گرم کرده: یک استکان آب داغ.
۳۴۳۲۱۹آب دادن [ دَ ] (مص مرکب) آبیاری کردن. پسانیدن.
۳۴۳۲۲۰آب خیز(اِ مرکب) طوفان : آب خیز است این جهان کشتیت را بادبان این طاعت و دانش خله.ناصرخسرو. و دل در میان طوفان بلا و آبخیز محنت و عنا گرفتار شد. (تاج المآثر). اندر این آب خیز نوح توئی واندر این دامگه ...
۳۴۳۲۲۱آب خون(اِ مرکب) آبخست است که جزیرهٔ میان دریا باشد. (برهان). شاهدی برای این کلمه پیدا نشد، ممکن است مصحف آبخو یا آبخوست باشد. || خونابه.
۳۴۳۲۲۲آب خوز(اِخ) رودی نزدیک قریهٔ امیرآباد در سرحد ایران و روس.
۳۴۳۲۲۳آب خوردن [ خوَرْ / خُرْ دَ ] (مص مرکب) آشامیدن آب : هرچند خلنده ست چو همسایهٔ خرماست بر شاخ چو خرماش همی آب خورَد خار. ناصرخسرو.
- در یک آب ...
۳۴۳۲۲۴آب خفته [ بِ خُ تَ / تِ ] (ترکیب وصفی، اِ مرکب) آب راکد. || آب جاری که جریان آن از تراکم یا همواری مجری محسوس نباشد.
۳۴۳۲۲۵آب خضر [ بِ خِ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) آب زندگانی، و مجازاً علم لدنّی. (برهان): در کلک تو سرّ غیب مضمر در لفظ تو آب خضر مدغم. کمال الدین اصفهانی.
۳۴۳۲۲۶آب خاکستر [ بِ کِ تَ ] (اِخ) نام رودی در حدود ایران و روس که به رود لائین پیوندد.
۳۴۳۲۲۷آب حیوان [ بِ حَ یْ / حِ یْ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) آب زندگانی : خردیافته مرد یزدان پرست بدو در یکی چشمه گوید که هست گشاده سخن مرد با رای و کام همی آب حیوانْش خواند بنام.فردوسی. چنین ...
۳۴۳۲۲۸آب حیات [ بِ حَ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) آب زندگانی : آب حیات زیر سخنهای خوب اوست آب حیات را بخور و جاودان ممیر. ناصرخسرو. کنونم آب حیاتی بحلق تشنه فروکن نه آنگهی که بمیرم به آب دیده بشویی. سعدی. سیاهی گر بدانی ...
۳۴۳۲۲۹آب حسرت [ بِ حَ رَ ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) اشک : بگذاشتند ما را در دیده آب حسرت گریان چو در قیامت چشم گناهکاران. سعدی. هر می لعل کز آن دست بلورین ستدیم آب حسرت شد و در چشم گهربار بماند. حافظ.
۳۴۳۲۳۰آب چین(اِ مرکب) جامه ای که تن مرده را پس از غسل بدان خشک کنند. (از برهان): براهام گفت ای نبرده سوار همی رنجه داری مرا خوارخوار بخسبی و چیزت بدزدد کسی از این در مرا رنجه داری بسی بخانه درآی ار ...